“Geef mij een woord voor wie ik ben dat niet van steen is, maar van was, dat ik kan kneden tot het past en dan opnieuw.” Als dichter, redacteur, vertaler, activist, vriend en uitbater van Kartonnen Dozen gaf Johanna Pas woorden aan een zoekende queer community. Met die kneedbare woorden zoeken we verder naar antwoorden op nieuwe vragen; of vragen die van vorm veranderen.
Het is dertien maart 2022 en ik ontmoet Johanna in boekhandel Kartonnen Dozen. Zodra ze de winkel binnenstapt, vergeet ik mijn zenuwen: ik vergeet dat Johanna deze generatie queers een stem gaf, op politiek en literair vlak, en ontdooi door haar warme welkom en oprechte vragen. We nemen drie stoelen naar het koertje achter de winkel: één voor haar, één voor mij en één voor de tassen koffie, tussen ons in.
“Kartonnen Dozen is de opvolger van ‘t Verschil, de eerste LGBTQIA+-boekhandel in de Benelux. Hoewel onze focus op queer literatuur is gebleven, is het profiel van de winkel en haar bezoekers door de jaren heen veranderd. Wat de mensen hier verbindt, is een soort openheid. Soms komen er mensen voor wie het bestaan van LGBTQIA+ geen vanzelfsprekendheid is en ik hoop dat ook zij zich hier meteen veilig voelen. Het zijn vaak zelf queers of ouders van jonge mensen die worstelen met hun genderidentiteit of seksuele geaardheid. Daarnaast zijn er ook de buurtbewoners, van wie ik hoop dat ze zich comfortabel voelen en een soort blik kunnen werpen op onze community of wat het betekent om queer te zijn. Ik hoop dat ook zij zich vrij voelen in wie ze zijn.”
“Je zou je kunnen afvragen waarom die focus dan nog nodig is. Waarom is een label als LGBTQIA+ nog nodig, voor een winkel, een persoon of een community? Volgens mij helpt het tegen eenzaamheid. Door jezelf te benoemen vind je mensen met wie je overeenkomsten hebt of gewoon een klik hebt. Je hoeft niet exact hetzelfde te zijn als die mensen. Vergelijk het met een sportclub. Labelen is als zeggen: ‘Ik hou ontzettend van pingpong, ik ga op zoek naar mensen die ook van pingpong houden, en we starten samen een pingpongclub.’ Als je niet durft te zeggen dat je van pingpong houdt, ga je nooit andere mensen vinden die ook van pingpong houden en dat is ontzettend eenzaam.”
Zo eenvoudig kan het zijn: terwijl er al jaren gedebatteerd wordt over labels als noodzakelijk vakje enerzijds of instrument voor essentialistische identiteitspolitiek anderzijds, toont Johanna de verbindende kracht van woorden. Met een simpel voorbeeld over pingpong. Haar kracht schuilt erin om grote dingen klein te maken, zodat ze minder intimiderend zijn.
“Wie kracht heeft, hoort kracht te geven. Daarom hou ik van de Engelse term ‘empowerment’, wat suggereert dat je kracht doorgeeft. Dat is wat ik wil doen: ik wil krachtig zijn op een manier die inspireert en niet op een manier die vernietigt of onzeker maakt. Ik wil inspireren in dagelijkse interactie.”
En dat doet ze, dagelijks, in verschillende hoedanigheden. “Soms voelt het alsof ik op professioneel vlak versnipperd ben. Als winkeluitbater ben ik een persoon die ter beschikking staat van andere mensen en die advies geeft; ik ben een soort personage: ik ben mijzelf, maar niet volledig, want dat zou uitputtend zijn. Zoals in elke job moet je een soort afbakening maken om te voorkomen dat je leegloopt. In mijn poëzie moet ik juist putten uit mezelf.”
Professioneel versnipperd zoekt Johanna naar antwoorden. Die vindt ze in haar winkel, in boeken en gesprekken, maar ook in haar eigen poëzie, door en tijdens het schrijven. “Ik zal antwoorden blijven zoeken, want er zullen altijd vragen zijn. Wanneer we jong zijn, lijken onze vragen vaak een deel van onze identiteit te bepalen. Later blijken ze afhankelijk te zijn van je leeftijd en je sociale context. Dan kan de vraag van vorm veranderen. Denk maar aan vragen rond je eigen genderidentiteit. Als kind wist ik al dat ik zowel man als vrouw was. Ik ondervond het, koos mijn tweede naam als roepnaam – niet omdat die genderneutraal is, maar omdat ik vond dat die beter paste – en zo werd mijn genderidentiteit een evidentie… En toen werd het woord ‘non-binair’ geïntroduceerd. Er kwam een nieuwe generatie met andere antwoorden op de vragen die we stelden. Zo drongen zich nieuwe vragen op: hoe zou ik mezelf dan benoemen? Is dit een nieuw antwoord op een vraag die ik had? Of blijf ik bij mijn antwoord en concentreer ik me verder op andere dingen?”
Soms moet je je focus verleggen. Van de ene vraag naar de andere, of van de ene strijd naar de andere. “Dat is vaak moeilijk: als je een beetje sociaal of ecologisch bewust bent, kan je overspoeld geraken. Je wil vechten voor een betere wereld, maar wat heeft dat voor zin als je blind wordt voor de schoonheid, luxe en mensen om je heen? Het is een balans zoeken tussen je terechte woede en dankbaarheid.”
“Als jonge activist ging ik bijvoorbeeld naar zoveel mogelijk betogingen, maar op mijn dertigste was ik op. In de jaren die daarop volgden, leerde ik om me in te zetten op een manier die bij me past en die me niet leegzuigt. Als mensen me om raad vragen, moedig ik hen aan om hun kracht te vinden en die uit te stralen. Als je de hele tijd sterk probeert te zijn in iets wat je niet bent, gaat je kracht verloren.”
Taal is Johanna’s kracht. Dat voel je in de poëzie die ze schrijft, de teksten die ze vertaalt, de boeken die ze uitgeeft en in de winkel ze uitbaat. Gaandeweg werd Johanna even iconisch als haar boekhandel. “Maar ik bén de winkel niet. De laatste jaren lijkt het alsof men de winkel en mij doet samenvallen. Ik ben gehecht aan deze plek, maar Kartonnen Dozen hoeft niet noodzakelijk hier te zijn. Ik hoop dat er een plek als Kartonnen Dozen kan blijven bestaan, een boekhandel én ontmoetingsplek waarin iedereen vrij is om te zijn wie die is, ook als ik er niet meer ben.”
“Iemand hoort ooit mijn lied en zal het zingen”. Het zijn de laatste regels van ‘Van zeemeermin tot sirene’, de laatste cyclus van Johanna’s bundel De lelijke kleine zeemeermin (2014). Het zijn hoopvolle regels, maar uit de titel van de cyclus spreekt vooral kracht: een broze zeemeermin verandert in een krachtige sirene. In mythes zijn sirenes verwoestend, maar dit gedicht vertelt iets heel anders: het lied van deze sirene vernietigt niet, ze lokt geen schippers in de val, maar inspireert.
Johanna, we hebben je lied gehoord en zingen het verder.
Johanna M Pas - z(h)ij (1969 - 2023) is dichter, schrijver, vertalen en eigenaar van de oudste lgbtqia+ boekwinkel van de BeNeLux.
Tekst: Nele Janssens
Foto's: Marijn Achten
Comments